Το φύλο της γλώσσας

Ακολουθεί η περιληψη του βιβλιου-οδηγού της Πετρουλας Τσοκαλίδου “TΟ ΦΥΛΟ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ” (Οδηγός μη σεξιστικής γλώσσας για το δημόσιο ελληνικό λόγο)- Σύνδεσμος Ελληνίδων Επιστημόνων, Αθήνα 1996

Πρόκειται για μια ολοκληρωμενη εργασία με σημαντικές εισηγήσεις για προβληματισμό. Ο Κακριδής αναφερόταν με πάθος σε πολλά σημεία των εισηγησεων της Τσοκαλίδου ήδη από τη δεκαετία του 70, σε 10λεπτα σποτ στην κρατική τηλεοραση. Οι εποχές αλλάζουν και μια γυναίκα εισηγείται..

Αναρωτιέμαι αν η κοινωνία μπορεί να δεχτεί...




Πρόλογος


Η γλώσσα εκφράζει όχι μόνο τις σκέψεις, αλλά και τις σχέσεις ανάμεσα στους ανθρώπους. Υπό αυτήν την έννοια, ακόμα και η απλή -η «αθώα»- εκφορά μιας λέξης, εννοεί και υπονοεί σκέψεις και σχέσεις που υφίστανται και επηρεάζουν τις διανθρώπινες σχέσεις. Όταν η συνεχής χρήση και εφαρμογή μιας γλώσσας αγνοεί ή απαξιώνει το θηλυκό φύλο, τότε η ίδια αυτή γλώσσα γίνεται φορέας πρακτικών προκατάληψης, μισογυνισμού και σεξισμού.

Στο βιβλίο-οδηγό της Πετρούλας Τσοκαλίδου εξετάζονται η σχέση της γλώσσας με το ζήτημα του φεμινισμού, η ερμηνεία και οι σημασιολογικές διαφορές της σεξιστικής γλώσσας, οι διαφορές των φύλων στη γλώσσα, η κατανόηση του γλωσσικού σεξισμού στο ελληνικό γλωσσικό περιβάλλον.

Ταυτόχρονα γίνονται προτάσεις, που σχετίζονται με την εναλλακτική χρήση εννοιών, με τελικό σκοπό τη χρήση μιας μη σεξιστικής γλώσσας, η οποία -πέρα από την αλλαγή της γλωσσικής έκφρασης- επιδιώκει την αλλαγή της σκέψης και της κοινωνίας, ώστε να καταργηθεί η ανισοτιμία των δύο φύλων, τουλάχιστον στο δημόσιο γραπτό και προφορικό λόγο.



Εισαγωγή


Ο φεμινισμός και η γλώσσα


Ο φεμινισμός, ως κίνηση/κίνημα, προήλθε από την ανάγκη των γυναικών για ισότιμη και αξιοπρεπή θέση, σε όλους τους τομείς της ζωής τους. Ακούγεται συχνά ότι το γυναικείο κίνημα, ο φεμινισμός έχει πια ξεπεραστεί και οι γυναίκες κατέκτησαν πολλά από τα δικαιώματά τους για ίση πρόσβαση σε διάφορους τομείς της δημόσιας και ιδιωτικής ζωής, ενώ το αίτημα για ίση μεταχείριση συχνά μεταφράζεται ως ισοπέδωση των δύο φύλων.

Εντούτοις, ίσο δε σημαίνει απαραίτητα και ίδιο. Ως ίσο εννοούμε και το ισάξιο, κάτι που εξακολουθεί να αποτελεί αίτημα για διαρκή εγρήγορση του γυναικείου κινήματος. Αίτημα με σκοπό την επίτευξη ισάξιας αντιμετώπισης των δύο φύλων, σε όλους τους τομείς της ζωής, και την ταυτόχρονη κατάργηση μιας ανδροκρατούμενης νοοτροπίας και συμπεριφοράς. Αυτή η θέση και συνάμα στάση ζωής -αποτελώντας ένα διαφορετικό μοντέλο κοινωνικής συμπεριφοράς- προτείνει την εφαρμογή πρακτικών απόρριψης μιας κατεστημένης νοοτροπίας και τη δημιουργία εναλλακτικών προτάσεων, σε όλα τα επίπεδα της κοινωνικής δραστηριότητας.

Η γλωσσική συμπεριφορά αποτελεί ένα τέτοιο επίπεδο, καθώς προσδιορίζει τόσο το κοινωνικοπολιτισμικό, μορφωτικό μας επίπεδο, όσο και μια καθεστηκυία τάξη πραγμάτων. Κατά συνέπεια, υπάρχουν διαφορές στη χρήση της γλώσσας -εξαιτίας του διαφορετικού κοινωνικού, πολιτισμικού, μορφωτικού, ηλικιακού μας επιπέδου-, αλλά και εξαιτίας του περιβάλλοντος στο οποίο βρισκόμαστε κάθε φορά. Όλα αυτά τα χαρακτηριστικά αποτελούν μέρος της ταυτότητας κάθε ανθρώπου. Το φύλο εντάσσεται επίσης σε αυτά τα χαρακτηριστικά.

Υπάρχουν άπειρα παραδείγματα, που αναδεικνύουν τις διαφορετικές γλωσσικές προσεγγίσεις εξαιτίας της διαφορετικότητας των ατόμων σε πολλαπλά επίπεδα. Παράλληλα, είναι εκτενείς στην παγκόσμια βιβλιογραφία και οι αναφορές στη σχέση μεταξύ γλώσσας, σκέψης και -κατά συνέπεια- κοινωνικής συμπεριφοράς. Στο παρόν βιβλίο-οδηγό μη σεξιστικής γλώσσας, εκτός από την αναγκαιότητα, αναδεικνύεται και ο προβληματισμός για την εφαρμογή της μη σεξι-στικής γλώσσας. Καθώς η γλωσσική μας συμπεριφορά, όπως και οποιαδήποτε άλλη, είναι προϊόν συνήθειας και επανάληψης, η συστηματική χρήση εναλλακτικών γλωσσικών τύπων θα βοηθήσει, ώστε οι τύποι αυτοί να γίνουν περισσότερο προσιτοί. Με αυτόν τον τρόπο θα δοθεί η δυνατότητα για πιο δίκαιη εκπροσώπηση των γυναικών, εφόσον -μια τέτοια αλλαγή γλωσσικής συμπεριφοράς- θα αποτελεί κίνηση ενάντια στο γλωσσικό σεξισμό. Συγχρόνως η παρούσα γλώσσα θα διευρυνθεί, εφόσον εκφράζεται με πληρέστερο τρόπο η συνεχώς εξελισσόμενη κοινωνικοπολιτισμική πραγματικότητα. Σε ό,τι αφορά τις ενστάσεις που υπάρχουν, για τη λειτουργικότητα της χρήσης εναλλακτικών γλωσσικών τύπων, η απάντηση έγκειται στην προσωπική και ιδεολογική στάση του/της χρήστη/χρήστριας.

Έτσι, ο παρόν οδηγός εστιάζεται στο δημόσιο λόγο και χώρο και στην ευθύνη που προκύπτει από αυτόν, καθώς είναι αυτός που επηρεάζει μαζικά την κοινή γνώμη, εκπροσωπώντας διαφορετικές κοινωνικές ομάδες. Ο δημόσιος λόγος που εκφράζεται από τα Μ.Μ.Ε., την εκπαίδευση, την πολιτική, καταγράφει, επηρεάζει και δημιουργεί πρότυπα γλωσσικής συμπεριφοράς στους πολίτες και των δύο φύλων, εξαιτίας της σημασίας του δημόσιου ρόλου που τους αντιστοιχεί. Ωστόσο, ο οδηγός αυτός, δεν παύει να αφορά οποιοδήποτε άτομα εκφράζουν τον προβληματισμό τους -για την κάθε μορφής κοινωνική ανισότητα- και επιθυμούν να καταθέσουν τις αρχές τους.



1.1 Η σεξιστική γλώσσα είναι το σύμπτωμα αλλά και η αιτία



Σεξισμός (ή αλλιώς σεξουαλικός ρατσισμός) είναι η πρακτική μέσω της οποίας υποβαθμίζονται άτομα με βάση το φύλο τους, η διάκριση εναντίον ενός φύλου. Το φύλο που υποτιμάται είναι το γυναικείο, όταν σε μια πατριαρχική κοινωνία ο γυναικείος λόγος βρίσκεται στο περιθώριο και οι άντρες έχουν αισθητά μεγαλύτερη οικονομική και πολιτική δύναμη. Στο επίπεδο της γλώσσας, η υποτίμηση εναντίον των γυναικών εκφράζεται στη γραμματική, τη σύνταξη, τη σημασιολογία λέξεων και προτάσεων. Το πιο τρανταχτό ίσως παράδειγμα αποτελεί η υπερίσχυση του αρσενικού γραμματικού γένους έναντι του θηλυκού και ουδετέρου. Σε κάθε περίπτωση, η άμεση σχέση γλώσσας και σκέψης τονίζει τη σημαντικότητα μιας πιο κριτικής προσέγγισης απέναντι στη γλώσσα.

Σε πολλές έρευνες αποδείχτηκε η άμεση σχέση επιρροής του λεξιλογίου στη στάση και συμπεριφορά των ανθρώπων. Στη φράση «ο άνθρωπος έφαγε τα μούτρα του» ποιος θα σκεφτόταν ένα άτομο θηλυκού γένους; Πολλά άλλα παραδείγματα υποδεικνύουν το ίδιο αποτέλεσμα.



1.2 Οι διαφορές των δύο φύλων στη γλώσσα



Η ταυτότητα κάθε ανθρώπου προσδιορίζεται και από το φύλο του. Μια αρχική ένδειξη γι’ αυτό αποτελεί η ερώτηση για το φύλο του νεογέννητου παιδιού. Πολλές έρευνες κατέληξαν σε αυτό το συμπέρασμα, με στόχο -μέσα από την κατανόηση της διαφοράς- να αποφευχθούν αρνητικές αξιολογήσεις και στερεότυπα. Βέβαια, δε θα πρέπει να ξεχνάμε ότι και άλλοι παράγοντες, για παράδειγμα το κοινωνικο-οικονομικό και πολιτισμικό επίπεδο, η ηλικία και η μόρφωση, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, σχετίζονται με το φύλο και καθορίζουν την ανθρώπινη υπόσταση και ταυτότητα.

Το μοντέλο της ‘διαφοράς’ και αυτό της ‘υπεροχής’ προτάθηκαν, για να ερμηνεύσουν τις διαφορές των δύο φύλων. Στην πρώτη περίπτωση -της διαφοράς στην κουλτούρα- δίδεται έμφαση στο ότι τα δύο φύλα αναπτύσσουν διαφορετικούς τρόπους σκέψης και συμπεριφοράς (κοινωνικής και γλωσσικής), μέσα από τη διαδικασία της κοινω-νικοποίησης -που αρχίζει ήδη από τη γέννηση. Η δεύτερη θεωρία -της αντρικής υπεροχής- εστιάζει στο γεγονός, ότι η παρούσα κοινωνικο-πολιτική κατάσταση εξοβελίζει τις γυναικείες αξίες και συνήθειες, εξαιτίας της πατριαρχικής δομής της κοινωνίας, με αποτέλεσμα ο κανόνας να ορίζεται από την άρχουσα τάξη των αντρών. Και οι δυο θεωρίες είναι απαραίτητες για την κατανόηση των διαφορών των φύλων, καθώς η διαδικασία της κοινωνικοποίησης γίνεται μέσα σε συγκεκριμένο κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο, που ευνοεί το αντρικό φύλο.



Ο σεξισμός στα ελληνικά


2.1 Το γραμματικό γένος



Το γραμματικό γένος στην ελληνική γλώσσα προσδιορίζεται από την ιεραρχία αρσενικού, θηλυκού και ουδέτερου, με πρωτεύον και ισχυρότερο -κατά τη γραμματική του Τριανταφυλλίδη (1978)- το αρσενικό. Το γραμματικό γένος ισχύει για όλα μέρη του λόγου, που προσδιορίζουν ουσιαστικά. Από συγκρίσεις και παρατηρήσεις, σχετικά με το γραμματικό γένος σε διάφορες γλώσσες (γερμανικά, γαλλικά, ιταλικά, ελληνικά), γίνεται εμφανές ότι υπάρχει μια σχέση ανάμεσα στο γραμματικό γένος και το φύλο. Μέσα από την κλασσική ιεράρχηση αρσενικού, θηλυκού και ουδέτερου, υποδηλώνεται μια κοινωνικο-πολιτική ιεραρχία -που απαιτεί τη δεδομένη σειρά- δίνοντας προτεραιότητα στο αντρικό φύλο. Η χρήση του αρσενικού ως του επικρατέστερου γένους, και αυτού που αντιπροσωπεύει το ανθρώπινο είδος, στερεοτυπικά ισχύει σε όλες τις ευρωπαϊκές γλώσσες, που έχουν γραμματικό γένος. Ωστόσο εντοπίζονται τάσεις αναθεώρησης, όπου (π.χ. στα γαλλικά και ισπανικά) η χρήση του αρσενικού τύπου αντικαθίσταται από τη χρήση διπλού τύπου (π.χ. tous les acteurs γίνεται tous/toutes les acteurs/actrices - todos los etudiantes γίνεται todos/todas los/las estudiantes).









2.2 Η σύνταξη



Στα βιβλία γραμματικής και συντακτικού ορίζεται ότι «ο αρσενικός τύπος προηγείται του θηλυκού και ουδέτερου». Πολλές εκφράσεις δίνουν προτεραιότητα στο αρσενικό π.χ. ‘αντρόγυνο’, ‘ο κύριος και η κυρία’, ‘Αντώνιος και Κλεοπάτρα’ ενώ σε άλλες περιπτώσεις το θηλυκό είτε αγνοείται τελείως είτε ‘συμπεριλαμβάνεται’ στο αρσενικό π.χ. ‘οι δάσκαλοι’, ‘οι μαθητές’, ‘οι καθηγητές’, ‘οι φοιτητές’ κ.ά.

Σε χαρακτηριστικές μόνο περιπτώσεις προηγείται, με το ψευδοεπιxείρημα της ευγένειας, ο θηλυκός τύπος (π.χ. ‘η νύφη κι ο γαμπρός’, ‘κυρίες και κύριοι’ κ.ά.), όπου υποδηλώνονται καταστάσεις στις οποίες πρωταγωνιστεί η γυναίκα λόγω της σχέσης της με κάποιον άντρα ή λόγω της εξωτερικής της εμφάνισης.



2.3 Σημασιολογικά στερεότυπα



Αναζητώντας σε λεξικά της ελληνικής γλώσσας τα λήμματα ‘γυναίκα’ και ‘άντρας’, διαπιστώνεται ότι γίνεται ένας συνδυασμός με άλλα λήμματα, που αποτελούν ένα σημασιολογικό πεδίο αρνητικό για τις γυναίκες και θετικό για τους άντρες. Τα παραδείγματα είναι πολλά και διαφωτιστικά: η γυναίκα του δρόμου, η γυναικάρα, η αλόγα, η βουβάλα, η αρκούδα, η αντρογυναίκα κ.ο.κ. / ο αντρείος, αντρειωμένος, γενναίος, γενναιόκαρδος, γενναιόψυχος, παλικάρι κ.ο.κ.

Στο λεξικό του Εμμανουήλ Κριαρά (1995) παρόμοια στερεότυπα διατηρούνται και καθιερώνονται. Σε πολλές περιπτώσεις η γυναικεία συμμετοχή ορίζεται ως η ‘εξαίρεση’ στον κανόνα, που καθορίζεται από τις αντρικές δραστηριότητες (π.χ. γυναικοδουλειά, γυναικοκαβγάς), ενώ σε άλλες εκφράζεται η απεικόνιση του γυναικείου πληθυσμού ως άμορφης μάζας (π.χ. γυναικομάνι, γυναικόκοσμος).

Δε γίνεται αναφορά στους όρους ‘σεξισμός’, ‘σεξιστικό’ και ‘σεξουαλική παρενόχληση’, ενώ απουσιάζει ο όρος ‘αντρικός σωβινισμός’ (η εμμονή δηλαδή σε ένα πατριαρχικό μοντέλο σκέψης και συμπεριφοράς), αν και υπάρχει η απόδοση του όρου ‘σωβινισμός’ με εθνικιστικά σημαινόμενα. Επίσης, στο λεξικό Τεγόπουλου-Φυτράκη (1991), ενώ υπάρχουν οι όροι ‘σεξισμός’ και ‘ανδροκρατία’, απουσιάζουν οι όροι ‘σεξιστικό’, ‘σεξουαλική παρενόχληση’ και ‘αντρικός σωβινισμός’.

Άξιο λόγου είναι και το γεγονός ότι, συχνά, η λέξη ‘άνθρωπος’ χρησιμοποιείται για να χαρακτηρίσει αποκλειστικά αρσενικού γένους άτομα. Αυτή η μονοπώληση είναι εμφανής στη χρήση σύνθετων όρων π.χ. παλιάνθρωπος - παλιογυναίκα, ενώ απουσιάζει το παλιάνδρας).

Κατά τον ίδιο τρόπο μονοπωλείται η λέξη ‘παιδί’ που, ενώ δηλώνει κορίτσια και αγόρια στην παιδική ηλικία, χρησιμοποιείται για αρσενικά νεαρής ηλικίας από την εφηβεία και μετά π.χ. παλιόπαιδο - παλιο-κόριτσο, ενώ απουσιάζει το παλιάγορο). Το ίδιο ισχύει και για τα φτωχόπαιδο - φτωχοκόριτσο και πλουσιόπαιδο - πλουσιοκόριτσο, ενώ απουσιάζουν τα φτωχάγορο και πλουσιάγορο αντιστοίχως. Αυτοί οι τύποι θα ήταν δυνατοί, αν τα σύνθετα με τη λέξη ‘παιδί’ ήταν ουδέτερα.

Να τονιστεί επίσης η έλλειψη λέξεων που αναφέρονται σε αρνητικά χαρακτηριστικά των αρσενικών, σε αντίθεση με την ποικιλία των αρνητικών θηλυκών χαρακτηριστικών. Αυτή η μεροληψία διαιωνίζει ένα σύστημα που κατακρίνει μονίμως τη γυναικεία παρουσία, ενώ επαινεί την αντρική σεξουαλικότητα (π.χ. σιγανοπαπαδιά, παρθένα, μιξοπάρθενη, αντροχωρίστρα, γαμιάς κτλ.).



2.4 Λαϊκή σοφία και δημόσια πραγματικότητα


Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας (Μ.Μ.Ε.)
Οι στερεότυπες αναφορές στο δημόσιο λόγο από τα Μ.Μ.Ε. δεν είναι κάτι καινούριο, κυρίως σε ό,τι αφορά τα γυναικεία σωματικά προσόντα και την οικογενειακή τους κατάσταση (π.χ. ξανθιά, ωραία, καλλίγραμμη, χήρα, μητέρα). Είναι σπάνιες ανάλογες αναφορές για τους δημόσιους άντρες.

Οι γελοιογραφίες και τα σκίτσα αντανακλούν την ανδροκρατούμενη πραγματικότητα, ενώ το ανθρώπινο είδος απεικονίζεται ως κατεξοχήν αντρικό.

Στα τηλεοπτικά σήριαλ και σε διάφορες εκπομπές η γυναικεία εικόνα απεικονίζεται κυρίως μέσα από εξωτερικά στοιχεία εμφάνισης (ρούχα, μαλλιά μακιγιάζ) και γλωσσικής συμπεριφοράς (λεξιλόγιο, τόνος φωνής). Η παραγλωσσική συμπεριφορά αναδεικνύεται επίσης από ανάλογα στοιχεία (κινήσεις, χειρονομίες, ύφος). Στην πλειοψηφία των περιπτώσεων γίνεται χρήση λέξεων (από άντρες και γυναίκες), όπου επιβεβαιώνονται απαράδεκτα στερεότυπα για τη γυναικεία παρουσία (π.χ. κυκλοθυμική, υστερικιά, ‘γατούλα’, φιλάρεσκη, μοιραία κ.ά.). Ανάλογα παραδείγματα ισχύουν βέβαια και για πολλές διαφημίσεις.

Η χρήση των λέξεων ‘κύριος’, ‘κυρία’ και ‘δεσποινίς’ καθίσταται προβληματική, καθώς αυτή η διαφορά δηλώνει ότι οι γυναίκες, για να γίνουν ‘κυρίες’, πρέπει -όχι απλά να ενηλικιωθούν όπως οι άντρες, αλλά- να παντρευτούν έναν άντρα! Αντίστοιχοι όροι υπάρχουν και σε πολλές άλλες γλώσσες (π.χ. Madame, Mademoiselle για το γαλλικό ‘κυρία’ και ΄δεσποινίς’, Mrs, Miss για τους αντίστοιχους αγγλικούς όρους). Οι όροι κυρία, Madame και Ms προτείνονται από γυναικείες οργανώσεις για τις γυναίκες κάθε ηλικίας.



Παροιμίες και κοινότυπες εκφράσεις
Αντιστοίχως με την «κοινώς αποδεκτή πραγματικότητα», η οποία εντούτοις έχει φιλτραριστεί μέσα από το οπτικό πρίσμα μιας διαιωνιζόμενης ανδροκρατούμενης νοοτροπίας, οι παροιμίες και οι εκφράσεις ποικίλουν, ανάλογα με τον τόπο και τη διάλεκτο. Οι σεξιστικές ευχές θα απαιτούσαν ξεχωριστή εργασία, που ξεφεύγει από τον περιορισμένο χώρο αυτού του οδηγού.

Σε πολλές παροιμίες αναδεικνύεται η γυναικεία φύση ως επιπόλαιη και φλύαρη (π.χ. δώδεκα γυναίκες δεκατέσσερις κουβέντες, αλλιά σ’ εκειόν που γελαστεί και γυναικός πιστέψει, κάλλιο πουτάνα παρά γλωσσού κτλ.).

Η γενική χρήση του αρσενικού τύπου -ως ‘κανόνα’- ενισχύει την αντίληψη ότι ο άνθρωπος είναι γένους αρσενικού και ότι το γυναικείο είδος προσδιορίζεται σε σχέση με αυτό. Πολλές γνωστές παροιμίες εκφράζονται μόνο στο αρσενικό γένος (π.χ. ο καλός ο καπετάνιος στη φουρτούνα φαίνεται, το καλό το παλικάρι ξέρει κι άλλο μονοπάτι κτλ.). Καθώς η γλώσσα βρίσκεται σε διαρκή εξέλιξη, και επειδή η χρήση αυτής της γλώσσας γίνεται από άντρες και γυναίκες, θα ήταν ισότιμο και έντιμο να αντιπροταθούν εναλλακτικά σχήματα λόγου, που να εκφράζουν τη γυναικεία πραγματικότητα στο επίπεδο της λαϊκής σοφίας.



Εναλλακτικές προτάσεις


3.1 Φωνή και στα δύο φύλα



Για να αποφευχθεί ο γλωσσικός σεξισμός, θα πρέπει ισότιμα και τα δύο φύλα να εκπροσωπούνται στη χρήση, στο περιεχόμενο της γλώσσας και τη δομή του γλωσσικού συστήματος. Η αποφυγή των στερεότυπων ρόλων και η δημόσια παρουσία αντρών και γυναικών, σε ένα ευρύ φάσμα κοινωνικών ρόλων, θα βοηθούσε σημαντικά (π.χ. η τροχονόμος, η ταχυδρόμος, η πυροσβεστίνα κ.ά.), χωρίς αυτό να σημαίνει ότι οι στερεότυποι γυναικείοι ρόλοι είναι υποδεέστεροι, εφόσον εκφράζουν μια πραγματικότητα (π.χ. μαμά, νοικοκυρά κ.ά.). Στη συνεχώς εξελισσόμενη πραγματικότητα, όμως, είναι ανάγκη να τονίζονται οι καινούριοι γυναικείοι ρόλοι.

Περαιτέρω, η χρήση θηλυκού άρθρου μπορεί να συνοδευτεί με τη χρήση θηλυκής κατάληξης, ακόμη και για τα ουσιαστικά που έχουν καθιερωθεί με την αρσενική κατάληξη (π.χ. η γιατρός /η γιατρέσσα).

Παράλληλα, η δημοσιοποίηση μη στερεότυπων ρόλων -όπου και ο άντρας εκδηλώνει συναισθήματα και στιγμές συγκινησιακής αδυναμίας- θα αμφισβητούσε τα ξεπερασμένα μοντέλα παλιότερων εποχών.

Αν και η τελική επιλογή, της πιο κατάλληλης λύσης στο θέμα του γλωσσικού σεξισμού, θα γίνει από το κάθε άτομο ξεχωριστά, μπορούν ωστόσο να προταθούν κάποιες εναλλακτικές προτάσεις:



1) Παράλληλη χρήση αρσενικών και θηλυκών τύπων (π.χ. η/ο γονιός, ο/η εργάτης/-τρια, η/ο δικηγορίνα /δικηγόρος κ.ά.).



2) Αντικατάσταση των σεξιστικών λέξεων/λημμάτων με ουδέτερες συνώνυμες αντιστοιχίες, ώστε να αποφεύγονται αρνητικά στερεότυπα (π.χ. ανδραγάθημα ® γενναία πράξη, επανδρώνω ® στελεχώνω, υιοθεσία ® τεκνοθεσία κ.ά).



3) Δημιουργία και χρήση αντίστοιχων τύπων για τα δύο φύλα (π.χ. είναι υπεύθυνη/ος για τη στάση της/του στις ευθύνες της οικογένειας κ.α.).



4) Χρήση διπλών τύπων στις γενικές μας αναφορές (π.χ. οι μαθητές πήγαν εκδρομή ® οι μαθητές και οι μαθήτριες πήγαν εκδρομή κ.α.).



5) Χρήση αντίστοιχων τίτλων (δηλαδή ‘κύριος και ‘κυρία’) για τα δύο φύλα για όλες τις ενήλικες γυναίκες και τους άντρες.



6) Αλφαβητική σύνταξη, αντί της ισχύουσας στερεότυπης όπου ο θηλυκός τύπος ακολουθεί τον αρσενικό (π.χ. η ‘Γκόλφω’ να προηγείται του ‘Τάσου’, ο ‘μαθητής’ της ‘μαθήτριας’, η ‘δασκάλα’ του ‘δασκάλου’ κ.ο.κ.).



3.2 Ανακύκλωση και αναθεώρηση όρων



Όπως αναφέρθηκε και προηγουμένως, εκτός από τη γραμματική και τη σύνταξη, σημαντική είναι και η σημασιολογική δομή της γλώσσας. Ο γλωσσικός σεξισμός θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί με μια σειρά τακτικών :



1) Κατάργηση ή αποφυγή της χρήσης όρων που περιορίζουν τους γυναικείους ρόλους σε ορισμένα στερεότυπα (π.χ. κακιά πεθερά, κουτσομπόλα, γεροντοκόρη κ.ά).



2) Ανακύκλωση των αρνητικών όρων έτσι ώστε να ξεφύγουν από το δεδομένο αρνητικό σημασιολογικό πεδίο μέσα από τη χρήση τους με θετικό τρόπο (π.χ. φεμινισμός, γυναικείο κίνημα κ.ά.).



3) Δημιουργία αντίστοιχων όρων για τα δύο φύλα που μέσα από τη χρήση τους θα καθιερωθούν ως θεμιτές καινούριες λέξεις (π.χ. ο όρος ‘εσώκλειση’ αντί του όρου ‘διείσδυση’ προτείνεται από φεμινίστριες για τη σεξουαλική πράξη). Μέσα από τη χρήση τους να καθιερωθούν και οι αντιστοιχίες ‘κύριος’, ‘κυρία’, ‘εργένης’, ‘εργένισσα’ κ.ά.



4) Συμμετοχή των φεμινιστριών γλωσσολόγων στη λεξικογραφία και σε κάθε δραστηριότητα που αφορά τη δημιουργία γλωσσικών προτύπων. Η πολιτική αυτή απόφαση εντάσσεται στα πλαίσια της κίνησης για την κατοχύρωση μεγαλύτερης ποσόστωσης (με στόχο το 50%) σε όλα τα κέντρα λήψης αποφάσεων.



3.3 Παραδείγματα μη σεξιστικού δημόσιου λόγου

Στο υποκεφάλαιο αυτό γίνονται αναφορές από παραδείγματα σεξιστικού και μη σεξιστικού λόγου στον ελληνικό δημόσιο βίο. Χαρακτηριστικά μεταξύ άλλων αναφέρονται τα εξής:



«…ο Πάγκαλος, η Βάσω, ο Σημίτης…», γεγονός που υποδεικνύει ότι, ανεξάρτητα από τη θέση τους -υψηλή πολιτικά σε αυτήν την περίπτωση-, οι γυναίκες εισπράττουν μεγαλύτερη οικειότητα μα με λιγότερο σεβασμό -από ό,τι οι άντρες, σε αντίστοιχες θέσεις



«…λέμε την ημερομηνία για να βοηθήσουμε καμιά νοικοκυρά να πετάξει το γάλα που ξέχασε στο ψυγείο…»



«…είστε σίγουρες για το απορρυπαντικό σας;…» κ.ά.

Στον αντίποδα αυτής της σεξιστικής γλώσσας προτείνονται τα εξής:



«…ο Πάγκαλος, η Παπανδρέου, ο Σημίτης…»

«…να προστατευτούν οι ελληνίδες και οι έλληνες καταναλωτές…»

«…έχετε σιγουριά για το απορρυπαντικό σας;…» κ.ά.

Ας σημειωθεί, βέβαια, ότι τα τελευταία χρόνια οι πολιτικοί -επιδιώκοντας προφανώς μεγαλύτερη απήχηση σε ψηφοφόρους- συνηθίζουν να χρησιμοποιούν διπλούς τύπους, τουλάχιστον στους χαιρετισμούς τους. Πέρα από αυτήν την -ειλικρινή ή μη- τοποθέτηση, αποδεικνύεται ότι είναι εφικτή η αναθεώρηση και αντικατάσταση αρνητικών όρων, με νέους.



3.4 Σύνοψη εναλλακτικών τακτικών



Συνοπτικά λοιπόν θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι προτάσεις για μια εναλλακτική χρήση της γλώσσας είναι:



1) Η κριτική προσέγγιση της γλώσσας το επίπεδο της γραμματικής, της σύνταξης και της σημασιολογίας.

2) Η χρήση διπλών (αρσενικών και θηλυκών) τύπων στις γενικές αναφορές (π.χ. μαθητής/τρια).

3) Η κατάργηση σεξιστικών όρων (π.χ. γεροντοκόρη, δεσποινίς)

4) Η καθιέρωση καινούριων όρων, που θα εκφράζουν τη γυναικεία πραγματικότητα (π.χ. σεξουαλική παρενόχληση, τεκνοθεσία αντί υιοθεσία).

5) Η ευαισθητοποίηση (μέσα από συζητήσεις και σεμινάρια) στο θέμα του γλωσσικού σεξισμού στην εκπαίδευση, στα Μ.Μ.Ε., στις πολιτικές οργανώσεις.

6) Η συμμετοχή γυναικών φεμινιστριών γλωσσολόγων, στις διαδικασίες καθορισμού της γλώσσας.

7) Η χρήση εναλλακτικών ρόλων/προτύπων, για τα δύο φύλα, στην εκπαίδευση (π.χ. η πυροσβεστίνα, ο νηπιαγωγός).

8) Η χρήση γυναικείων μορφών στα Μ.Μ.Ε., ως αντιπροσωπευτικών της γυναικείας ύπαρξης (π.χ. στις γελοιογραφίες).

9) Η παρουσίαση των γυναικών, στα τηλεοπτικά σήριαλ, ως ευφυή, δυναμικά και αποφασιστικά και όχι απαραιτήτως υστερικά, άβουλα και σεξομανή άτομα.

10) Η συχνή χρήση του θηλυκού γένους, με σκοπό την κριτική των στερεοτύπων στο δημόσιο και ιδιωτικό χώρο (π.χ. ‘η από μηχανής θεά’).



3.5 Η αλλαγή είναι εφικτή και αναπόφευκτη



Όλα τα παραπάνω δεν αποτελούν πανάκεια στο γλωσσικό σεξισμό. Ωστόσο αποτελούν μια καλή αρχή ευαισθητοποίησης, σε ένα θέμα που σχετίζεται με τον κοινωνικό ρατσισμό/σεξισμό και αφορά το μισό και πλέον πληθυσμό του πλανήτη. Ασφαλώς η αλλαγή στη γλωσσική συμπεριφορά δεν αρκεί, για να αντιμετωπιστεί το θέμα του σεξισμού αποτελεσματικά. Είναι απαραίτητο να εφαρμόζεται και κάθε νομοθετική ρύθμιση -όπως και κάθε γραφειοκρατική αλλαγή-, να τηρείται κι όχι να παραμένει ‘κενό γράμμα’.

Η επιλογή των εναλλακτικών πρακτικών, που αναλύθηκαν και προτάθηκαν, εξαρτάται και από το ύφος και τους σκοπούς του γραπτού και προφορικού λόγου, στον οποίο αναφέρονται. Παρεμβάσεις -για την αποφυγή του γλωσσικού σεξισμού- μπορούν να γίνουν με μια σειρά από τρόπους, που το κάθε άτομο θα επιλέξει.

Στην ιδιωτική μας ζωή μπορούμε με ανεπίσημο τρόπο, και συχνά ακόμη και μέσα από το χιούμορ, να αντιστρέψουμε στερεότυπους ρόλους. Στο δημόσιο χώρο, εκτός από όλα όσα αναφέρθηκαν, μπορούμε να παρέμβουμε μέσα από τα δημόσια έντυπα (π.χ. φορολογικές δηλώσεις, πρακτικό, βαθμολόγια, υπηρεσιακά μηνύματα) μετατρέποντας τους αρσενικούς σε διπλούς τύπους (π.χ. λαβών/λαβούσα, βεβαιών/βεβαιούσα κ.α.).



Η δύναμη της γλώσσας στη διαιώνιση και δημιουργία στερεοτύπων και για τα φύλα είναι αναμφισβήτητη. Πέρα από την ευαισθητοποίηση για τα θέματα του γλωσσικού ρατσισμού, ο παρόν οδηγός προτείνει μια σειρά εφαρμόσιμων και συνειδητών γλωσσικών πρακτικών, με σκοπό να εξυπηρετήσει τις ανάγκες μιας σύγχρονης, ισότιμης, αξιοπρεπούς και αρμονικής κοινωνίας και για τα δύο φύλα.



Εξάλλου η αλλαγή και εξέλιξη της γλώσσας και της σκέψης στην κοινωνία μας είναι -όχι μόνο εφικτή, αλλά και- αναπόφευκτη!







4. Ευρετήριο – Ορισμοί κυρίων όρων

Ακολουθεί ευρετήριο και ορισμοί 23 κυρίων όρων, που αναφέρονται στο κείμενο του βιβλίου-οδηγού.











5. Βιβλιογραφία

Βιβλιογραφική αναφορά σε ξένα και ελληνικά βιβλία, περιοδικά, εφημερίδες.



ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ



Τσολάκης, Χ. (1999) Τη γλώσσα μού έδωσαν ελληνική -2ος τόμος Νησίδες, Σκόπελος